Światowe standardy spółdzielni socjalnych
Od kilku dekad, szczególnie od lat 70. XX wieku, obserwujemy na całym świecie pojawianie się nowego typu spółdzielni odpowiadających na niezaspokojone potrzeby, szczególnie w takich obszarach jak świadczenie usług społecznych czy integracja zawodowa. W niektórych krajach ten nowy typ spółdzielni stopniowo uzyskiwał swój status prawny pod różnymi nazwami, takimi jak: „spółdzielnia socjalna”, „spółdzielnia solidarności społecznej”, „kooperatywa inicjatyw społecznych”, „kooperatywa solidarnościowa” czy „spółdzielcza spółka interesu zbiorowego”, podkreślając wagę tego nowego fenomenu wewnątrz ruchu spółdzielczego.
Jako międzynarodowa organizacja reprezentująca „przemysłowe, rzemieślnicze, usługowe i socjalne spółdzielnie oraz spółdzielnie z własnością pracowniczą”[1] CICOPA[2] zorganizowała wśród swoich członków dwuletni proces konsultacyjny, aby zbudować wspólną koncepcję w kwestii tego typu spółdzielni. „Światowe Standardy Spółdzielni Socjalnych” są wynikiem tego procesu. Zostały zaakceptowane w swojej treści na walnym zgromadzeniu CICOPA w Genewie 18 listopada 2009 roku, a w ostatecznej formie na walnym zgromadzeniu CICOPA w meksykańskim Cancunie 16 listopada 2011 roku.
1. Kooperatywy społeczne są nowo wyłaniającymi się spółdzielniami w ruchu spółdzielczym
- Z powodu odmiennego kontekstu narodowego i regionalnego, klasyfikacja spółdzielni socjalnych w ruchu spółdzielczym różni się w poszczególnych krajach.
- Pomimo tych różnic, spółdzielnie socjalne zasadniczo podzielają wszystkie wspólnie uzgodnione standardy modelu spółdzielczego, tak w kwestii definicji, jak i wartości czy zasad działania, wyrażone w stanowisku Międzynarodowego Sojuszu Kooperatyw (International Co-Operative Alliance, ICA) dotyczącym „tożsamości spółdzielczej” (Manchester, 1995) oraz w Rekomendacji 193 Międzynarodowej Organizacji Pracy o promocji spółdzielni (Geneva 2002). Jednocześnie posiadają one ważne i wyróżniające je cechy.
2. Główne cechy
2.1. Wyraźna misja w kwestii użyteczności publicznej
- Od samego początku ruch spółdzielczy oraz, w zgodzie ze wspomnianymi wyżej międzynarodowymi standardami, spółdzielnie jako takie bazowały na połączonych ludzkich potrzebach i aspiracjach, stąd też nieodłącznie posiadają one wymiar społeczny, niezależnie od typu kooperatywy. Dodatkowo, siódma zasada spółdzielczości wyraźnie wspomina o ich zatroskaniu o los społeczności.
- Niemniej jednak, skupienie się na użyteczności publicznej jako podstawowym celu jest cechą zasadniczą spółdzielni socjalnych. Koncepcja użyteczności publicznej jest ściśle powiązana z fundamentalnymi potrzebami ludzkimi w danej społeczności czy na danym obszarze z wszystkimi żyjącymi tam obywatelami. Spółdzielnie socjalne często starają się podejmować działania publicznie użyteczne, których już nie podejmuje sektor publiczny lub też nie radzi sobie z nimi.
- Spółdzielnie socjalne bezpośrednio realizują zadania użyteczności publicznej poprzez wytwarzanie dóbr i usług o charakterze użyteczności publicznej. Zadania te nie są instrumentalne wobec innych celów spółdzielni, są one dla nich zasadniczą racją bytu.
2.2 Niezależność odwładz publicznych
- Tak jak wszystkie kooperatywy, spółdzielnie socjalne są niepublicznymi podmiotami gospodarczymi, bazującymi na wolnym zrzeszaniu się osób, pomimo faktu, że działalność jaką prowadzą jest często finansowana z budżetu publicznego z powodu realizowania przez nią zadań z zakresu użyteczności publicznej.
- Jeśli spółdzielnie socjalne są wykorzystywane niezgodne ze swoim przeznaczeniem jako instrumenty instytucji publicznych albo innych stron, ich charakter spółdzielczy jako autonomicznych i niezależnych podmiotów jest zagrożony.
- Jeśli spółdzielnie socjalne stale są finansowane ze środków publicznych w celu realizacji swojej głównej misji, trudno jest im utrzymać autonomię w stosunku do władz publicznych. Dlatego też spółdzielnie powinny unikać zbyt silnej zależności od dotacji publicznych.
- Z tych samych względów, w celu uniknięcia nadmiernego wpływu i kontroli ze strony władz publicznych, siła głosów organów publicznych w strukturze zarządczej spółdzielni socjalnych (w przypadkach kiedy organy publiczne byłyby członkami spółdzielni) powinna zawsze pozostawać niższa w stosunku od głosów innych niepublicznych osób prawnych lub fizycznych.
2.3. Rozproszona struktura członkowska z wieloma interesariuszami
- Zadania użyteczności publicznej wykonywanie przez spółdzielnie socjalne pociągają za sobą zaangażowanie różnych interesariuszy, takich jak: pracownicy, użytkownicy, władze lokalne, różne typy osób prawnych, etc.
- Struktura członkostwa z wieloma interesariuszami jest sposobem zarządzania, w którym są oni, bądź mogą być, członkami spółdzielni i z tego względu być współwłaścicielami i sprawować demokratyczną kontrolę nad przedsiębiorstwem. Ta rozproszona struktura zarządcza jest innowacyjnym wkładem spółdzielni socjalnych w rozwijanie demokratycznego i partycypacyjnego zarządzania w odpowiedzi na ich zadania z zakresu użyteczności publicznej i ich skuteczną realizację.
2.4. Faktyczna reprezentacja członków-pracowników
- Mając na uwadze to, że struktury zarządcze mogą różnić się w zależności od różnorakich okoliczności, pracownicy-członkowie powinni być istotnie reprezentowani we wszystkich możliwych strukturach zarządczych, ponieważ to pracownicy są zawsze jednym z głównych udziałowców spółdzielni socjalnych, czy to jako zapewniający usługi, czy też jako beneficjenci integracji zawodowej.
- Istotna reprezentacja pracowników-członków może stanowić ważny punkt w rozwoju spółdzielni socjalnych. Po pierwsze, pozwala ona pracownikom na lepszą partycypację w projektowaniu i wytwarzaniu dóbr i usług użyteczności publicznej, wspierając organizacyjne i techniczne innowacje oraz podnosząc motywację pracowniczą. W przypadku świadczenia usług osobom, pracownicy odgrywają kluczową rolę jako bezpośredni dostawcy usług i ich poziom motywacji jest kluczowy dla zapewnienia wysokiej jakości usług. Po drugie, reprezentowanie ich wewnątrz struktur zarządczych może równoważyć i uzupełniać zarazem interesy użytkowników.
- W przypadku spółdzielni socjalnych zajmujących się integracją zawodową, włączenie pracowników znajdujących się w gorszej sytuacji w struktury zarządcze może zapewnić skuteczność procesu integracji.
- Dotychczasowe doświadczenia pokazują ponadto, że zapewnienie realnej integracji pracowników i jednoczesne osiąganie ekonomicznych celów przedsiębiorstwa, wymaga, aby procent pracowników znajdujących się w niekorzystnej sytuacji stanowił pomiędzy 30 a 50% ogółu siły roboczej. Zmniejsza się w ten sposób zagrożenie, że spółdzielnia będzie realizowała wyłącznie cele ekonomiczne.
2.5. Ograniczanie lub wykluczanie dystrybucji zysku
- Jako że redystrybucja nadwyżek członkom spółdzielni organizowana jest proporcjonalnie do transakcji pomiędzy danym członkiem a spółdzielnią, jest ona korektą ceny transakcji.
- Spółdzielnie socjalne ze swoimi rozproszonymi udziałami muszą brać pod uwagę różne typy transakcji z różnymi typami członków-udziałowców w dystrybucji nadwyżek. Niezależnie od sposobu, w jakim odbywa się płatność za transakcję (bezpośrednia płatność dokonywana przez użytkownika bądź stronę trzecią albo całkowita zapłata poprzez programy publiczne), użytkownicy-członkowie spółdzielni społecznej mogą mieć większy interes w uzyskaniu lepszej usługi i/lub redukcji kosztów usługi niż w uzyskiwaniu korzyści poprzez redystrybucję nadwyżek, biorąc pod uwagę charakter użyteczności publicznej, jaki jest udziałem tych usług.
- Brak dystrybucji bądź jedynie ograniczona dystrybucja nadwyżek w spółdzielniach socjalnych potwierdza, że użyteczność publiczna jest ich głównym celem.
3. Rekomendacje dla władz publicznych
- Proces instytucjonalizacji i projektowania polityki powinien być oparty na opiniach i poglądach interesariuszy, a szczególnie samych spółdzielni socjalnych i organizacji je reprezentujących, jeśli takowe istnieją.
- Jako przedsiębiorstwa realizujące zadania użyteczności publicznej, spółdzielnie socjalne oraz ich specyfika powinny zostać odpowiednio uznane przez władze publiczne.
- Jeśli wprowadzane jest nowe prawo dotyczące spółdzielni socjalnych, władze publiczne powinny rozważyć obecne standardy, które oparte są na doświadczeniu oraz know-how aktorów uczestniczących w takich działaniach.
- Podczas opracowywania nowej polityki, w szczególności w kwestiach usług użyteczności publicznej, inkluzji społecznej, rozwoju lokalnego oraz rozwoju przedsiębiorczości, władze powinny uznać i trafnie rozpoznać specyfikę spółdzielni socjalnych.
- Jako że spółdzielnie socjalne realizują zadania użyteczności publicznej, mogą być zaangażowane w czynności i działania, które są finansowane głównie przez sektor publiczny i realizowane we współpracy z władzami publicznymi.
- Rekomendacje przedstawione powyżej nie są zaprojektowane w celu żądania jakiejkolwiek formy specjalnego traktowania spółdzielni socjalnych, mają im jedynie umożliwić pełną realizację zadań użyteczności publicznej.
- Pomoc publiczna udzielana spółdzielniom socjalnym, w szczególności w celu integracji pracowników będących w gorszym położeniu, powinna być rozumiana jako uczciwa rekompensata za usługę użyteczności publicznej, z uwzględnieniem mniejszej wydajności takich pracowników oraz dodatkowe koszty dla spółdzielni wynikające z udzielanego im wsparcia.
- Spółdzielnie socjalne, będące aktorem w tej dziedzinie, powinny być uznane za kluczowego partnera w procesie projektowania odpowiedniej polityki.
Tłum. Szymon Pytlik
[1] Zasady CICOPA, art. 1.3.
[2] The International Organisation of Industrial, Artisanal and Service Producers’ Cooperatives, or (CICOPA) Międzynarodowe Stowarzyszenie Spółdzielni Wytwórczych i Usługowych