Standardy spółdzielni socjalnych

Światowe standardy spółdzielni socjalnych

Od kilku dekad, szczególnie od lat 70. XX wieku, obserwujemy na całym świecie pojawianie się nowego typu spółdzielni odpowiadających na niezaspokojone potrzeby, szczególnie w takich obszarach jak świadczenie usług społecznych czy integracja zawodowa. W niektórych krajach ten nowy typ spółdzielni stopniowo uzyskiwał swój status prawny pod różnymi nazwami, takimi jak: „spółdzielnia socjalna”, „spółdzielnia solidarności społecznej”, „kooperatywa inicjatyw społecznych”, „kooperatywa solidarnościowa” czy „spółdzielcza spółka interesu zbiorowego”, podkreślając wagę tego nowego fenomenu wewnątrz ruchu spółdzielczego.

Cicopa

Jako międzynarodowa organizacja reprezentująca „przemysłowe, rzemieślnicze, usługowe i socjalne spółdzielnie oraz spółdzielnie z własnością pracowniczą[1] CICOPA[2] zorganizowała wśród swoich członków dwuletni proces konsultacyjny, aby zbudować wspólną koncepcję w kwestii tego typu spółdzielni. „Światowe Standardy Spółdzielni Socjalnych” są wynikiem tego procesu. Zostały zaakceptowane w swojej treści na walnym zgromadzeniu CICOPA w Genewie 18 listopada 2009 roku, a w ostatecznej formie na walnym zgromadzeniu CICOPA w meksykańskim Cancunie 16 listopada 2011 roku.

1. Kooperatywy społeczne są nowo wyłaniającymi się spółdzielniami w ruchu spółdzielczym

Spółdzielnie socjalne są jedną z głównych odpowiedzi ruchu spółdzielczego wobec nowych potrzebludzi. Ściśle bazując na definicji międzynarodowej spółdzielni, oraz wartościach i zasadach spółdzielczości, dodatkowo wyróżniają je ich własne charakterystyczne cechy.
  • Z powodu odmiennego kontekstu narodowego i regionalnego, klasyfikacja spółdzielni socjalnych w ruchu spółdzielczym różni się w poszczególnych krajach.
  • Pomimo tych różnic, spółdzielnie socjalne zasadniczo podzielają wszystkie wspólnie uzgodnione standardy modelu spółdzielczego, tak w kwestii definicji, jak i wartości czy zasad działania, wyrażone w stanowisku Międzynarodowego Sojuszu Kooperatyw (International Co-Operative Alliance, ICA) dotyczącym „tożsamości spółdzielczej” (Manchester, 1995) oraz w Rekomendacji 193 Międzynarodowej Organizacji Pracy o promocji spółdzielni (Geneva 2002). Jednocześnie posiadają one ważne i wyróżniające je cechy.

2. Główne cechy

2.1. Wyraźna misja w kwestii użyteczności publicznej

Najbardziej charakterystyczną cechą spółdzielni socjalnych jest ich jednoznaczne definiowanie użyteczności publicznej jako ich podstawowego celu i realizacja go bezpośredniopoprzez wytwarzanie dóbr i usług użyteczności publicznej. Integracja zawodowa, która jest kluczowym zadaniem wielu spółdzielni socjalnych, powinna być uważana za usługę użyteczności publicznej z praktycznego punktu widzenia, niezależnie od typu dóbr i usług jakie są tam wytwarzane.
  • Od samego początku ruch spółdzielczy oraz, w zgodzie ze wspomnianymi wyżej międzynarodowymi standardami, spółdzielnie jako takie bazowały na połączonych ludzkich potrzebach i aspiracjach, stąd też nieodłącznie posiadają one wymiar społeczny, niezależnie od typu kooperatywy. Dodatkowo, siódma zasada spółdzielczości wyraźnie wspomina o ich zatroskaniu o los społeczności.
  • Niemniej jednak, skupienie się na użyteczności publicznej jako podstawowym celu jest cechą zasadniczą spółdzielni socjalnych. Koncepcja użyteczności publicznej jest ściśle powiązana z fundamentalnymi potrzebami ludzkimi w danej społeczności czy na danym obszarze z wszystkimi żyjącymi tam obywatelami. Spółdzielnie socjalne często starają się podejmować działania publicznie użyteczne, których już nie podejmuje sektor publiczny lub też nie radzi sobie z nimi.
  • Spółdzielnie socjalne bezpośrednio realizują zadania użyteczności publicznej poprzez wytwarzanie dóbr i usług o charakterze użyteczności publicznej. Zadania te nie są instrumentalne wobec innych celów spółdzielni, są one dla nich zasadniczą racją bytu.

2.2 Niezależność odwładz publicznych

W zgodzie z czwartą zasadą spółdzielczą (autonomia i niezależność), spółdzielnie socjalne są przedsięwzięciami niepaństwowymi. Jako takie, powinny być faktycznie niezależne od sektora publicznego oraz od innych podmiotów, niezależnie od form i wielkości pomocy jaką mogłyby otrzymywać; od umów o partnerstwie z władzami publicznymi w jakie mogłyby wejść czy nawet od reprezentacji władz publicznych, jaka mogłaby istnieć wśród ich członków.
  • Tak jak wszystkie kooperatywy, spółdzielnie socjalne są niepublicznymi podmiotami gospodarczymi, bazującymi na wolnym zrzeszaniu się osób, pomimo faktu, że działalność jaką prowadzą jest często finansowana z budżetu publicznego z powodu realizowania przez nią zadań z zakresu użyteczności publicznej.
  • Jeśli spółdzielnie socjalne są wykorzystywane niezgodne ze swoim przeznaczeniem jako instrumenty instytucji publicznych albo innych stron, ich charakter spółdzielczy jako autonomicznych i niezależnych podmiotów jest zagrożony.
  • Jeśli spółdzielnie socjalne stale są finansowane ze środków publicznych w celu realizacji swojej głównej misji, trudno jest im utrzymać autonomię w stosunku do władz publicznych. Dlatego też spółdzielnie powinny unikać zbyt silnej zależności od dotacji publicznych.
  • Z tych samych względów, w celu uniknięcia nadmiernego wpływu i kontroli ze strony władz publicznych, siła głosów organów publicznych w strukturze zarządczej spółdzielni socjalnych (w przypadkach kiedy organy publiczne byłyby członkami spółdzielni) powinna zawsze pozostawać niższa w stosunku od głosów innych niepublicznych osób prawnych lub fizycznych.

2.3. Rozproszona struktura członkowska z wieloma interesariuszami

Struktura zarządcza potencjalnie albo faktycznie bazująca na członkostwie wielu interesariuszy jest ważną cechą spółdzielni socjalnych.
  • Zadania użyteczności publicznej wykonywanie przez spółdzielnie socjalne pociągają za sobą zaangażowanie różnych interesariuszy, takich jak: pracownicy, użytkownicy, władze lokalne, różne typy osób prawnych, etc.
  • Struktura członkostwa z wieloma interesariuszami jest sposobem zarządzania, w którym są oni, bądź mogą być, członkami spółdzielni i z tego względu być współwłaścicielami i sprawować demokratyczną kontrolę nad przedsiębiorstwem. Ta rozproszona struktura zarządcza jest innowacyjnym wkładem spółdzielni socjalnych w rozwijanie demokratycznego i partycypacyjnego zarządzania w odpowiedzi na ich zadania z zakresu użyteczności publicznej i ich skuteczną realizację.

2.4. Faktyczna reprezentacja członków-pracowników

Członkowie-pracownicy powinni być reprezentowani na każdym możliwym poziomie struktury zarządzania spółdzielnią socjalną. Ich reprezentacja powinna być wyższa niż 1/3 ogólnej liczby głosów w każdej strukturze zarządczej. W przypadku spółdzielni zajmujących się integracją zawodową, co najmniej 51% członków (pracowników znajdujących się w gorszym położeniu oraz innych pracowników liczonych razem) powinni stanowić pracownicy. W obu przypadkach co najmniej 51% pracowników powinno być członkami spółdzielni. Dodatkowo, wszystkie standardy ze Światowej Deklaracji Kooperatyw Pracowniczych (World Declaration on Workers Cooperatives) powinny odnosić się do pracowników-członków.
  • Mając na uwadze to, że struktury zarządcze mogą różnić się w zależności od różnorakich okoliczności, pracownicy-członkowie powinni być istotnie reprezentowani we wszystkich możliwych strukturach zarządczych, ponieważ to pracownicy są zawsze jednym z głównych udziałowców spółdzielni socjalnych, czy to jako zapewniający usługi, czy też jako beneficjenci integracji zawodowej.
  • Istotna reprezentacja pracowników-członków może stanowić ważny punkt w rozwoju spółdzielni socjalnych. Po pierwsze, pozwala ona pracownikom na lepszą partycypację w projektowaniu i wytwarzaniu dóbr i usług użyteczności publicznej, wspierając organizacyjne i techniczne innowacje oraz podnosząc motywację pracowniczą. W przypadku świadczenia usług osobom, pracownicy odgrywają kluczową rolę jako bezpośredni dostawcy usług i ich poziom motywacji jest kluczowy dla zapewnienia wysokiej jakości usług. Po drugie, reprezentowanie ich wewnątrz struktur zarządczych może równoważyć i uzupełniać zarazem interesy użytkowników.
  • W przypadku spółdzielni socjalnych zajmujących się integracją zawodową, włączenie pracowników znajdujących się w gorszej sytuacji w struktury zarządcze może zapewnić skuteczność procesu integracji.
  • Dotychczasowe doświadczenia pokazują ponadto, że zapewnienie realnej integracji pracowników i jednoczesne osiąganie ekonomicznych celów przedsiębiorstwa, wymaga, aby procent pracowników znajdujących się w niekorzystnej sytuacji stanowił pomiędzy 30 a 50% ogółu siły roboczej. Zmniejsza się w ten sposób zagrożenie, że spółdzielnia będzie realizowała wyłącznie cele ekonomiczne.

2.5. Ograniczanie lub wykluczanie dystrybucji zysku

Podczas gdy spółdzielnie mogą używać części swoich nadwyżek do zapewnienia korzyści swoim członkom proporcjonalnie do ich wkładu w kooperatywę (trzecia zasada spółdzielczości), spółdzielnie socjalne ograniczają lub całkowicie wykluczają dystrybucję nadwyżek. Stosowanie trzeciej zasady spółdzielczości w ten sposób powinno być jednak dostosowane do konkretnego kontekstu w poszczególnych przypadkach.
  • Jako że redystrybucja nadwyżek członkom spółdzielni organizowana jest proporcjonalnie do transakcji pomiędzy danym członkiem a spółdzielnią, jest ona korektą ceny transakcji.
  • Spółdzielnie socjalne ze swoimi rozproszonymi udziałami muszą brać pod uwagę różne typy transakcji z różnymi typami członków-udziałowców w dystrybucji nadwyżek. Niezależnie od sposobu, w jakim odbywa się płatność za transakcję (bezpośrednia płatność dokonywana przez użytkownika bądź stronę trzecią albo całkowita zapłata poprzez programy publiczne), użytkownicy-członkowie spółdzielni społecznej mogą mieć większy interes w uzyskaniu lepszej usługi i/lub redukcji kosztów usługi niż w uzyskiwaniu korzyści poprzez redystrybucję nadwyżek, biorąc pod uwagę charakter użyteczności publicznej, jaki jest udziałem tych usług.
  • Brak dystrybucji bądź jedynie ograniczona dystrybucja nadwyżek w spółdzielniach socjalnych potwierdza, że użyteczność publiczna jest ich głównym celem.

3. Rekomendacje dla władz publicznych

Władze publiczne na różnych poziomach powinny rozważyć następujące rekomendacje co do traktowania przez nie spółdzielni socjalnych:

  1. Proces instytucjonalizacji i projektowania polityki powinien być oparty na opiniach i poglądach interesariuszy, a szczególnie samych spółdzielni socjalnych i organizacji je reprezentujących, jeśli takowe istnieją.
  2. Jako przedsiębiorstwa realizujące zadania użyteczności publicznej, spółdzielnie socjalne oraz ich specyfika powinny zostać odpowiednio uznane przez władze publiczne.
  3. Jeśli wprowadzane jest nowe prawo dotyczące spółdzielni socjalnych, władze publiczne powinny rozważyć obecne standardy, które oparte są na doświadczeniu oraz know-how aktorów uczestniczących w takich działaniach.
  4. Podczas opracowywania nowej polityki, w szczególności w kwestiach usług użyteczności publicznej, inkluzji społecznej, rozwoju lokalnego oraz rozwoju przedsiębiorczości, władze powinny uznać i trafnie rozpoznać specyfikę spółdzielni socjalnych.
  • Jako że spółdzielnie socjalne realizują zadania użyteczności publicznej, mogą być zaangażowane w czynności i działania, które są finansowane głównie przez sektor publiczny i realizowane we współpracy z władzami publicznymi.
  • Rekomendacje przedstawione powyżej nie są zaprojektowane w celu żądania jakiejkolwiek formy specjalnego traktowania spółdzielni socjalnych, mają im jedynie umożliwić pełną realizację zadań użyteczności publicznej.
  • Pomoc publiczna udzielana spółdzielniom socjalnym, w szczególności w celu integracji pracowników będących w gorszym położeniu, powinna być rozumiana jako uczciwa rekompensata za usługę użyteczności publicznej, z uwzględnieniem mniejszej wydajności takich pracowników oraz dodatkowe koszty dla spółdzielni wynikające z udzielanego im wsparcia.
  • Spółdzielnie socjalne, będące aktorem w tej dziedzinie, powinny być uznane za kluczowego partnera w procesie projektowania odpowiedniej polityki.

Tłum. Szymon Pytlik


[1] Zasady CICOPA, art. 1.3.

[2] The International Organisation of Industrial, Artisanal and Service Producers’ Cooperatives, or (CICOPA) Międzynarodowe Stowarzyszenie Spółdzielni Wytwórczych i Usługowych